وظیفه مخاطب در آیات قرآن کریم

وظیفه مخاطب در مواجهه با محتوای خبر براساس آیات قرآن کریم

الف. لزوم تحقیق و تیزبینی در اخبار

تحقیق و بررسی در مواردی که به جامعه مربوط است و بر اساس آن، اقدام و عملی انجام می‌گیرد واجب است. البته هر خبری نیاز به تحقیق ندارد و خبرهای مهم و مفید نیاز به تحقیق دارند: «إِن جَاءکمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَینُوا» (حجرات، آیه6) یعنی اگر فاسقی برای شما خبری آورد، تحقیق کنید.

«فتبینوا» پس از «آمنوا» آمده ونشان دهنده ی آن است که ایمان با خوش باوری سازگار نیست و «فاء» در ابتدای «فتبینوا» نشانه اقدام سریع بوده و این را می رساند که تحقیق و بررسی را نباید به تأخیر انداخت. دلیل دیگر برای تحقیق در اخباری که از فاسق به ما می رسد، این است که فاسق گاهی راست می گوید پس نباید همه جا خبر او را تکذیب کرد، پس با تحقیق عرصه را بر فاسقان تنگ کرده و نگذاشته جامعه اسلامی جولانگاه آنان شود، زیرا عکس العمل و عمل به یک گزارش و خبر بررسی نشده می تواند ایجاد فتنه کند و جامعه و قومی را به نابودی بکشاند و امنیت نظام را بر هم زند. «إِن جَاءکمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَینُوا»

 ب. پرهیز از نشر بدون تحقیق و سنجش

در جای دیگر قرآن کریم از کسانی که هر خبری را می شنوند نسنجیده آن را نشر می دهند به شدت انتقاد کرده و می فرماید:

«وَإِذَا جَاءهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی أُوْلِی الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیکمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیطَانَ إِلاَّ قَلِیلاً» (نسا، آیه 83) و هنگامی که خبری از پیروزی و شکست به آنها برسد، (بدون تحقیق) آن را شایع می سازند، و اگر آن را به پیامبر و پیشوایان (که قدرت تشخیص کافی دارند) ارجاع کنند، از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد و اگر فضل و رحمت خدا نبود همگی، جز عده کمی، از شیطان پیروی می کردید.

قرآن دستور می دهد خبر را به اهل استنباط عرضه کنید و اگر کارشناسی و حقانیت آن ثابت شد، منتشر کنید و نسبت به آن اقدام وعمل نمایید.

در جای دیگر خداوند شنیدن اقوال و اخبار مختلف را توصیه و به انتخاب آگاهانه از میان آن ها تاکید می کند که خود این انتخاب با تحقیق صورت می پذیرد. در سوره زمر آمده است:

«الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» (زمر، آیه 18) آنان که سخنان را می شنوند و بهترین آن را پیروی می کنند.

در این آیه عدالت الهی ویژه کسانی شمرده شده است که سخنان مختلف را می شنوند و بهترین آن ها را انتخاب می کنند. خداوند ایشان را براین امر می ‍شناسد و بنابراین کسانی که زمینه این امر را فراهم می کنند نیز مورد تحسین خواهند بود.

در برخی از احادیث منظور از اشخاص مشمول این آیه، کسانی هستند که سخنان مختلف را دریافت می کنند و بدون کاستن و افزودن و نیز بدون تحریف در اختیار دیگران قرار می دهند.

 

در جایی دیگر از قرآن به ما فرمان داده شده که هرچه را به آن علم نداری دنبال نکن زیرا در قیامت از چشم و گوش و دل شما بازخواست می شود:

« وَلاَ تَقْفُ مَا لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کلُّ أُولئِک کانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً » (اسراء، آیه 36) یعنی از آنچه نمی دانی پیروی مکن، چرا که گوش و چشم و دلها همه مسئولند!

در طول تاریخ، بساری از فتنه ها و نزاع ها، از دامن زدن به خبرهای نادرست و شایعات و قضاوت های عجولانه یا حرف های بی مدرک و نظریه های بدون تحقیق و علم بروز کرده است. عمل به این آیه، فرد و جامعه را در برابر بسیاری از فریب ها و خطاها بیمه می نماید زیرا خوش بینی بی جا، زودباوری و شایعه پذیری جامعه را دستخوش ذلت و تسلیم دشمن می کند. زندگی باید بر اساس علم و اطلاعات صحیح و منطق و بصیرت باشد.

علامه طباطبایی در تفسیر خود در باره ی این آیه می نویسد:

« این آیه از پیروی و متابعت هرچیزی که بدان علم و یقین نداریم نهی می کند، و چون مطلق و بدون قید و شرط است پیروی اعتقاد غیر علمی و همچنین عمل غیر علمی را شامل گشته و معنایش چنین می شود: به چیزی که علم به صحت آن نداری معتقد مشو، و چیزی را که نمی دانی مگو، و کاری را که علم بدان نداری مکن، زیرا همه اینها پیروی از غیر علم است، پیروی نکردن از چیزی که بدان علم نداریم و همچنین پیروی از علم در حقیقت حکمی است که فطرت خود بشر آن را امضاء می کند.»

آیات و احادیث بسیاری نقل شده است که در آن اسلام چشم و گوش انسان را مسئول می شمرد که بدون تحقیق و علم و یقین نه به چیزی معتقد شود و نه عمل کند و نه داوری کند، که اگر در جامعه اسلامی و جوامع بشری اجرا گردد، بسیاری از فتنه ها و نابسامانی ها که از اخبار مشکوک و دروغ سرچشمه می گیرد، بر چیده خواهد شد. در قرآن کریم، افراد بی ایمان نسبت به پیروی از ظن و گمان شدیدا نکوهش شده اند. در سوره یونس می خوانیم:

«وَمَا یتَّبِعُ أَکثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنًّا إَنَّ الظَّنَّ لاَ یغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیئًا»(یونس، آیه 36)  و بیشتر آنها جز از گمان (و پندارهای بی اساس) پیروی نمی کنند (در حالی که) گمان هرگز انسان را از حق بی نیاز نمی سازد (و به حق نمی رساند).

در جایی دیگر پیروی از گمان مساوی با پیروی از هوای نفس آمده است:

«إِن یتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَی الْأَنفُسُ» (نجم، آیه 23)  آنان فقط از گمانهای بی اساس و هوای نفس پیروی می کنند.

ج.  چگونگی برخورد با خبرهای نادرست و باطل

در قران کریم بر افشاگری و خنثی سازی و برخورد با اخبار نادرست و باطل تاکید شده است. حال اخبار نادرست و باطل به چه معنایی است. در لغت”حق” را امر زایل نشدنی دانسته اند که این معنا با صدق و کذب سازگار نیست.

از بررسی آیات قرآن معلوم می شود که حق گویی در برابر باطل گویی قرار دارد؛ پس حق گویی با واقع گویی تفاوت خواهد داشت، زیرا واقع گویی در خبر به صدق و کذب خبر و عرضه مطابق با واقع و به دور از تحریف بر می گردد، پس واقع گویی در مقابل دروغ گویی و کذب قرار دارد، اما حق گویی به نحوه تفسیر و تحلیل درباره رویدادها مربوط می شود و به نوعی قضاوت و اعلام نظر است. به همین دلیل در برخی آیات قرآن، فاصله گرفتن از حق گویی را رفتن به سوی باطل دانسته این دو را مقابل هم ذکر کرده است.

در سوره آل عمران آمده است:

« یا أَهْلَ الْکتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ» (آل عمران، آیه 71). ای اهل کتاب! چرا حق را به باطل مشتبه می کنید و حقیقت را پوشیده می دارید، در حالی که می دانید.

چند آیه در قرآن از کتمان حق نهی می کند، از جمله:

« وَلاَ تَلْبِسُواْ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکتُمُواْ الْحَقَّ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ» (بقره، آیه 42) و حق را با باطل نیامیزید، و حقیقت را با اینکه می دانید کتمان نکنید.

این آیه در مورد نهی از کتمان یک خبر خاص – که به پیامبری رسیدن رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) ) بود – وارد شده است.

اما جمله «و انتم تعلمون» وجه ممنوعیت را معلل می سازد که اینگونه از آن استفاده می شود که کتمان آگاهانه «حق» ممنوع ومنهی می باشد.

در سوره یوسف می خوانیم:

« وَإِنْ کانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِن دُبُرٍ فَکذَبَتْ وَهُوَ مِن الصَّادِقِینَ» (یوسف، 27) و اگر پیراهن یوسف از پشت پاره شده، آن زن دروغ می گوید و یوسف از راستگویان است.

به این ترتیب خبر کذب با روشی هوشمندانه بر ملا می شود و آثار مخرب آن که چه بسا برای مخاطبان بسیار زیان آور باشد، خنثی می شود. بنابراین، یکی از وظایف مخاطبین در مواجهه با اخبار دروغ افشاگری و خنثی سازی با روش های داهیانه و هوشمندانه است.

در آیه دیگر قرآن مومنانی را که خبر دروغ و تهمت ناروایی را افشا نکردند سرزنش می کند. موضوع چنین بوده است که عده ای به زن بی گناهی تهمت می زنند. قران کسانی را که به چنین خبری ترتیب اثر داده اند و سعی نکرده اند آن را خنثی کنند، ملامت می کند:

«لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَیرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْک مُّبِینٌ» (نور، آیه 12)  چرا هنگامی که این (تهمت) را شنیدند، مردان و زنان با ایمان نسبت به خود (و کسی که همچون خود آنها بود) گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغی بزرگ است.

 

د. لزوم توجه به محتوای خبر و نه فقط خبرنگار

آنچه در خبر مهم است، قطعی بودن آن است: خبرنگار بزرگ باشد یا کوچک، انسان باشد یا حیوان، به تنهایی مهم نیست. در سوره نمل می خوانیم:

« فَمَکثَ غَیرَ بَعِیدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُک مِن سَبَإٍ بِنَبَإٍ یقِینٍ» (نمل، آیه 22) چندان طول نکشید (که هدهد آمد) و گفت من به چیزی آگاهی یافتم که تو بر آن آگاهی نیافتی من از سرزمین سبا یک خبر قطعی برای تو آورده ام.

مراد از «احاطه» علم کامل است، یعنی من به چیزی احاطه یافتم که تو بدان اطلاع کافی و کامل نداری و چون هنوز معلوم نشده که آن چه چیز است، جمله «و جئتک» که عطف تفسیری است آن را تفسیر می کند. کلمه «نبأ» به معنای خبر مهم است و «یقین» به معنای چیزی است که شکی در آن نباشد. سپس مخاطب خبر بایستی تنها به خبرهای قطعی تاکید کند. ممکن است موجود کوچکی چون هدهد مطلبی و خبری بداند که داناترین انسان های عصر خویش از آن بی خبر باشند، هرچند سلیمان باشد و با علم وسیع نبوت.

 

راه های مواجهه مخاطب با اخبار

الف. پرهیز از هیجان زدگی در شنیدن خبر

اقدام عجولانه و هیجان زدگی در هنگام شنیدن اخبار نوعی جهالت است و امکان دارد جامعه را به نابودی بکشاند:

« یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءکمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَینُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَهٍ» (حجرات، آیه 6)  ای کسانی که ایمان آورده اید اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد در باره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید.

« فتبینوا» یعنی اول صدق و کذب او را بدست اورید و فورا با خبر او اقدام نکنید و بنابر قرائت کسی که «فتثبتوا» خوانده است ( ذکر أنها فی مصحف عبدالله منقوطه بالثاء) خبری که فاسق آورده، بایستید تا حقیقت آن برای شما روشن شود.

همچنین در سوره اسراء می خوانیم:

« وَلاَ تَقْفُ مَا لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کلُّ أُولئِک کانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً» (اسراء، 36) یعنی از آنچه نمی دانی پیروی مکن، چرا که گوش و چشم و دلها همه مسئولند.

پس خبری را که در مورد آن تحقیق نکرده اید و بر آن علم ندارید، نبایستی عجولانه دنبال کنید، زیرا در قیامت از چشم و گوش و دل شما بازخواست می شود.

 

ب. بررسی جوانب خبر

علت عداوت و دشمنی درجامعه و میان افراد دو چیز است: تلاش افراد فاسق و زودباوری مؤمنان؛ زیرا هدف آنان ایجاد آشوب، فتنه و دشمنی و به هم زدن امنیت اجتماعی و جنگ روانی است. این افراد و خبرگزاری ها با تحریف محتوای خبر، خبر را به دستاویزی برای اهداف خاص خود تبدیل می کنند. پس مخاطبان باید با بررسی جوانب خبر و یافتن حقیقت و تفسیر درست خبر، از دامن زدن به آن جلوگیری کنند. بسیاری از فتنه ها و نزاع ها از همین اخبار تحریف شده، خلاف واقع و باطل و زودباوری مخاطب سرچشمه گرفته است.

قرآن در این زمینه چنین می فرماید:

« فَتَبَینُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَهٍ فَتُصْبِحُوا عَلَی مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ» (حجرات، آیه 6) در باره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید، و از کرده خود پشیمان شوید.

«وَلاَ تَقْفُ مَا لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ» (اسراء، آیه 36) از آنچه نمی دانی پیروی مکن.

در آیه دیگر ضمن بر شمردن اوصاف بنی اسرائیل و تخلفات آنان آمده است، که آنان بر اثر خبث باطن، سخن خدا را تفسیر نادرست می کنند، و صفت پیامبر را تغییر می دهند.

«یحَرِّفُونَ الْکلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ» (مائده، 13) آنان سخنان را از موردش تحریف می کنند.

«یحَرِّفُونَ الْکلِمَ مِن بَعْدِ مَوَاضِعِهِ» (مائده، 41) آنان سخنان را از مفهوم اصلی آن تحریف می کنند.

بنابراین تحریف کلام خدا به دو نحو است:

1- تفسیر نادرست 2- تغییر و تبدیل هایی که در عبارات می دهند و کلامی که از خدا نیست، می گویند از خداست.

نتیجه گیری

برای دستیابی به دیدگاه اسلام در خصوص سواد رسانه ای مخاطبین خبر، قرآن اصیل ترین و مهمترین منبع به شمار می رود. نگاهی به این مقاله و نتایج آن نشان می دهد که از منظر قرآن، سواد رسانه ای مخاطبین خبر و خبرگزاری ها، مقوله یا اقدامی بی هویت و خنثی نیست. با بررسی مؤلفه های مورد نظر قرآن در این مقاله، مشخص می شود که قرآن بحث سواد رسانه ای مخاطبان خبر را منظومه به هم پیوسته و کاملی می داند که در این مقاله سعی شده به تشریح ابعاد آن پرداخته شود.

قرآن در این رابطه بر مؤلفه هایی مانند: وظیفه مخاطب در مقابله با خبرگزاری ها و جریانات ناسالم خبری، وظیفه مخاطب در مواجهه با محتوای خبر، و چگونگی عکس العمل مخاطب در مواجهه با اخبار تأکید دارد؛ که در آنها به مباحث شناسایی خبرنگاران فتنه انگیز در خبرگزاری ها؛ هوشیاری در برابر خبرسازان مهاجم و بدعت گذار و شایعه ساز؛ بی اعتنایی به خبرگزاری ها و خبرنگاران بی تعهد و وابسته به مکاتب منحرف، لزوم تحقیق و تیزبینی در اخبار؛ برخورد با خبرهای نادرست و باطل، لزوم توجه به محتوای خبر و نه فقط خبرنگار، پرهیز از هیجان زدگی در شنیدن خبر، جلوگیری از عداوت با بررسی جوانب خبر پرداخته می شود.

سواد رسانه ای بر مبنای آموزه های قرآنی، کمک می کند تا قضاوت صحیح تری از اخبار پیرامون خود داشته باشیم. توجه به این مؤلفه ها مبنای نظری و عملی را در اختیار ما می گذارد که می توان بر آن اساس برنامه ریزی انجام داد و مشکلات و نارسایی های علمی این حوزه را تا حدودی جبران کرد.